Apologeet.nl

Deel 10 – Docetisme & Gnosticisme

Sommigen zouden zeggen dat de materiële wereld inherent slecht is. Als dat waar is, zou God niet als mens geboren kunnen zijn zoals we in Johannes 1 lezen. Deze leer wordt ook wel ‘Docetisme’ genoemd en lijkt nauw aan te sluiten bij de Gnostiek.

Wat is wat?

Oké, het is misschien een goed idee om eerst het verschil tussen Docetisme en Gnosticisme uit te leggen.

Gnostiek

Gnosticisme legt de nadruk op speciale kennis. Het woord komt van het Griekse woord gnosis dat ‘kennis’ betekent. In de eerste eeuw waren er grote groepen te vinden die geïdentificeerd kunnen worden als gnostici. Zij geloofden dat alle materie slecht is en dat de geest goed is. Daarom verwierpen ze het idee van God die geboren werd in het vlees. Ze zeiden in principe dat, omdat materie slecht is, het menselijk lichaam slecht moet zijn en dat God daarom onmogelijk in een menselijk lichaam kon leven.

De gnostici geloofden ook dat ze een speciale kennis over God hadden. Door deze kennis geloofden ze dat ze precies wisten hoe mensen zich tot deze boze wereld moesten verhouden.

Verder zeiden de gnostici ook dat, omdat God te perfect was om met deze wereld geassocieerd te worden, Hij een mindere god schiep die vervolgens dan op zijn beurt deze wereld schiep. Deze mindere god, of de demiurg, zou de God van het Oude Testament geweest zijn. Gnostici waren van mening dat ze veel slimmer en beter waren dan de ‘normale’ christenen.

Docetisten

In principe kwamen de Docetisten voort uit de groep van de Gnostici. Docetisme is een meer ontwikkelde doctrinaire positie van Gnosticisme. Ze perfectioneerden min of meer de leer die stelde dat materie slecht was en de geest goed. Ze benadrukten ook dat verlossing alleen bereikt kon worden door esoterische kennis, of gnosis. Esoterisch betekent dat dit een soort speciale kennis was die alleen de slimste mensen konden hebben. Met andere woorden, de kennis was beperkt tot, en begrijpelijk voor alleen een verlichte uiterst select clubje mensen.

Niet slechts één groep

Je hebt misschien al geraden dat de docetisten niet slechts tot één groep of één beweging behoorden. De leer komt meer voort uit verschillende vroegchristelijke ketterijen, die elk een beetje van elkaar verschilden. Het is moeilijk om het Docetisme tot één idee te herleiden omdat het zich verspreidde onder verschillende groepen, elk met hun eigen kijk op de leer.

Om vollediger te zijn zal ik dus kort twee verschillende groepen noemen waarin dit onderwijs zich heeft ontwikkeld.

Samosatene-Ariaanse Docetisten

Sommige mensen die naar de leer van Paulus van Samosata luisterden—die door Arius werd gepromoot—waren ook Docetisten. Samosata onderwees het idee van Monarchianisme dat ik in deel 4 van deze serie bespreek. Deze Docetisten geloofden echter dat Jezus Christus niet God in het vlees was, maar allen een mens. Zij zeiden dat Jezus slechts een mens was in wie een goddelijke geest leefde. Deze geest spoorde Hem aan en leidde Hem. Maar deze geest verliet het lichaam toen Jezus stierf. Dit gebeurde omdat, zo geloofden zij, niets goddelijks echt kan sterven. Ze zeiden dat dit de reden was dat Jezus uitriep: ‘Eli, Eli, lama sabachtani’ (Mijn God, Mijn God, Waarom hebt U mij verlaten?!). We zijn dus weer terug bij het allesoverheersende principe van veel ketterijen: Jezus was gewoon een normale man die stierf aan het kruis.

Ik heb net Arius kort genoemd. Denk nu niet dat alle Arianen automatisch Docetisten waren. Hun Ariaanse visie op Christus bezorgde hen al kopzorgen genoeg, puur omdat het niet erg gewaardeerd werd door de vroege kerkvaders. Desalniettemin begonnen veel hoger opgeleide Arianen de Docetistische visie aan te hangen omdat het logische gevolg was van Monarchianisme.

Gnostisch Docetisme

Zoals ik al aangaf, geloofden bepaalde gnostici dat Jezus niet echt een fysiek bestaan had. Zij geloofden dat de discipelen dingen hadden gezegd en onderwezen die gebaseerd waren op een illusie. Ook de hele kruisiging was een illusie. Ze konden niet geloven dat God in het vlees naar de aarde kwam omdat vlees materie is en materie slecht is. Gnostici geloofden wel dat Jezus goed was. Maar in materie kon niets goeds wonen, dus moest Jezus wel een illusie zijn.

Moderne versies van Docetisme

Door de eeuwen heen zien steeds weer het Docetisme opduiken, wat niet vreemd is omdat het min of meer verklaart hoe God mens kon worden. Sterker nog, het verklaart hoe God aan het kruis kon sterven. Weliswaar was het een foute verklaring, maar voor velen toch overtuigend genoeg.

Het resultaat is dat veel mensen de doctrine van incarnatie niet echt geloven. Een bekende groep is de Islam. De Islam onderwijst een vorm van Docetisme waarin Jezus niet God zelf was omdat God niet in een menselijke vorm kan leven. Daarom geloven ze dat Jezus geschapen was en een goed leven leidde. Ze verwerpen ook het idee van de kruisdood. De Islam zal je vertellen dat Jezus naar de hemel werd weg gevoerd en dat iemand anders aan het kruis stierf.

De Jehovah’s Getuigen ontkennen ook de doctrine dat God in het vlees geboren is. God kan niet worden zoals wij, zeggen ze. Ook ontkennen ze de lichamelijke opstanding van Jezus omdat het lichaam in het graf moest blijven en alleen de geest waardig was om ten hemel te worden opgewekt. Ze kunnen niet geloven dat een fysiek lichaam op de rechter troon van God kan zitten.

Je ziet dat het antwoord van de Docetist altijd zal zijn dat God nooit menselijk is geweest en nooit werkelijk is gestorven.

Orthodoxie met hand en tand verdedigen

Apostel Johannes

Als ik de brieven van de apostel Johannes lees, kom ik bijna in de verleiding om te denken dat hij de ideeën van de Docetisten al preventief aan het bestrijden was.

1 Johannes 4:2-3

Hieraan leert u de Geest van God kennen: elke geest die belijdt dat Jezus Christus in het vlees gekomen is, is uit God; en elke geest die niet belijdt dat Jezus Christus in het vlees gekomen is, is niet uit God; maar dat is de geest van de antichrist, waarvan u gehoord hebt dat hij komt, en die nu al in de wereld is.

2 Johannes 1:7

Want er zijn veel misleiders in de wereld gekomen, die niet belijden dat Jezus Christus in het vlees gekomen is. Dat is de misleider en de antichrist.

Vroege apologen en leraren

Zeer vroege christelijke apologeten en leraren schreven al tegen deze dwaling. We hebben het over mensen als Ignatius van Antiochië (overleden ergens tussen 98/117 n. Chr), Irenaeus (115-190 n. Chr) en Hippolytus (170-235 n. Chr).

Concilie van Chalcedon

In een meer officiële setting werd de leer van het Docetisme als ketterij veroordeeld op het Concilie van Chalcedon in 451 n. Chr.

Het verzet van vandaag

Dat velen deze leer afwijzen is niet zonder goede reden. Het docetisme ontkent de opstanding van Christus, die als het belangrijkste aspect van het christendom moet worden beschouwd. Zonder de opstanding kunnen we net zo goed ophouden met in Christus te geloven.

Luister naar de woorden van Paulus in 1 Korinthiërs 15:13-19

En als er geen opstanding van de doden is, dan is Christus ook niet opgewekt. En als Christus niet is opgewekt, dan is onze prediking zonder inhoud, en zonder inhoud is ook uw geloof. En dan blijken wij ook valse getuigen van God te zijn. Wij hebben namelijk van God getuigd dat Hij Christus heeft opgewekt, terwijl Hij Die niet heeft opgewekt als inderdaad de doden niet opgewekt worden. Immers, als de doden niet opgewekt worden, is ook Christus niet opgewekt. En als Christus niet is opgewekt, is uw geloof zinloos; u bent dan nog in uw zonden. Dan zijn ook zij die in Christus ontslapen zijn, verloren. Als wij alleen voor dit leven op Christus onze hoop gevestigd hebben, zijn wij de meest beklagenswaardige van alle mensen.

Telkens als we een vorm van Docetisme zien opduiken, zien we ook christenen opstaan die proberen deze leer het zwijgen op te leggen en te ontkrachten. Zoek maar eens op een willekeurig videoplatform en je zult Christelijke apologeten, leraren en evangelisten vinden die onderwijzen tegen bijvoorbeeld de valse ideeën van de Jehovah’s Getuigen en de Islam.

Gevaarlijk

Docetisme, ook al is het een oude ketterij, kan zijn weg vinden in het moderne christendom. Het zal waarschijnlijk niet in de oude vorm zijn waarin mensen daadwerkelijk ontkenden dat Jezus een echt lichamelijk persoon was. Maar wat te denken van gelovigen die te veel nadruk leggen op de spirituele kant van het christendom en daardoor de fysieke aspecten gaan verwaarlozen. Sommigen gaan zelfs zo ver dat ze zeggen dat niets er echt toe doet zolang we nog op deze planeet rondlopen omdat het echte leven pas in het hiernamaals begint.

We zien ook dat veel christenen de neiging hebben om de Schrift uit te leggen op basis van hun gevoel, hun emoties. Hoewel het niet erg is om geloof zowel emotioneel als rationeel te ervaren, wordt het een andere situatie wanneer mensen de bijbel gedeeltes gaan verdraaien omdat ze voelen dat de geest hen leidt om die passage zo uit te leggen. We kunnen en mogen de menselijke, of de rationele elementen van het geloof niet verwaarlozen of negeren.

Ik zou niet zo ver willen gaan om te zeggen dat deze specifieke ketterij volop heerst binnen het hedendaagse christendom. Maar we moeten oppassen dat we de waarde van de doctrine waarin Jezus volledig menselijk en volledig goddelijk is niet onderschatten. Als we één aspect te veel benadrukken, lopen we het risico toe te geven aan ideeën zoals docetisme of gnosticisme.

Enkele andere teksten

Voordat we deze video afsluiten, denk ik dat het goed is om een paar Bijbelteksten te lezen die laten zien dat Docetisme en Gnosticisme gewoon niet kunnen kloppen.

Na Zijn opstanding liet Jezus zijn discipelen zien dat Hij een echt lichaam heeft. Thomas mocht de wonden in Zijn handen en in Zijn zijde voelen. Deed Jezus dit om te voorkomen dat de verhaaltjes-vertellers vreemde ideeën zouden krijgen? Wie weet!

Johannes 20:27

Daarna zei Hij tegen Thomas: Kom hier met uw vinger en bekijk Mijn handen, en kom hier met uw hand en steek die in Mijn zij; en wees niet ongelovig, maar gelovig.

Even later zien we dat Jezus na Zijn opstanding nog steeds brood en vis eet.

Johannes 21:9-10, 12-13

Toen zij nu aan land gegaan waren, zagen zij een kolenvuur met vis daarop liggen, en brood. Jezus zei tegen hen: Breng wat van de vissen die u nu gevangen hebt […] Jezus zei tegen hen: Kom, gebruik de maaltijd. En niemand van de discipelen durfde Hem te vragen: Wie bent U? want zij wisten dat het de Heere was. Jezus dan kwam en nam het brood en gaf het hun, en de vis eveneens.

Conclusie

Als christenen kijken we uit naar de tweede komst van Jezus. In 2 Korinthiërs 5 lezen we dat we de opstanding van zowel ons lichaam als onze ziel zullen meemaken. De Bijbel noemt dit niet zomaar als een bijzaak. Integendeel, God heeft ons prachtig geschapen zodat we kunnen zeggen:

Ik loof U omdat ik ontzagwekkend wonderlijk gemaakt ben; wonderlijk zijn Uw werken, mijn ziel weet dat zeer goed. – Psalm 139:14

Ketterijen zoals Docetisme en Gnosticisme ondermijnen waarde van het idee dat we prachtige schepsels zijn. Dat gebeurt door het af te schilderen als onbelangrijk of zelfs als iets inherent slechts.

Docetisme werkt eenvoudigweg niet omdat Jezus een fysiek lichaam nodig had. Alleen met een echt lichaam kon Jezus het opmerkelijkste wonder verrichten waar de wereld getuige van was: Zijn opstanding uit de dood! Alleen met een echt fysiek menselijk lichaam kon Jezus zowel volledig menselijk als volledig goddelijk zijn.

Hebreeën 4:15

Want wij hebben geen Hogepriester Die geen medelijden kan hebben met onze zwakheden, maar Een Die in alles op dezelfde wijze als wij is verzocht, maar zonder zonde.

Jezus zou niet vatbaar zijn geweest voor dezelfde verleidingen als wij als Hij geen echt lichaam had—zonder een menselijk lichaam zou Hij de menselijke ervaring niet echt hebben kunnen begrijpen.

Laat me weten wat je ervan vindt

Zoals altijd, laat me maar weten wat je ervan vindt in de reacties. Denk eraan! Ik ben vooral actief op mijn Odysee kanaal. Je vindt een link naar dat kanaal in de beschrijving van deze video of op mijn website. Als je het leuk of interessant vindt wat ik doe, kun je je abonneren op mijn kanaal en vergeet dan ook niet op de notificatie bel te drukken—als je tenminste op de hoogte wilt blijven van nieuwe video’s!

Ik stel jullie gebeden en steun zeer op prijs! Kijk in de beschrijving van deze video om te zien hoe je me kunt helpen. Ik zal daar ook een link plaatsen naar zowel de Nederlandse als de Engelse transcripties van deze video.

Gods zegen, bedankt voor het kijken en, zo de Heer wil, zien we elkaar in de volgende video!

Gerelateerde artikels

Ketterijen overal om ons heen – Introductie Ketterijen overal om ons heen – Donatisme Ketterijen overal om ons heen – Pelagianisme Ketterijen overal om ons heen – Adoptianisme